Gaj Julije Cezar, (lat. Gaius Iulius Caesar) (Rim, 13. jula 100. p. n. e. — Rim, 15. marta 44. p. n. e.), rimski vojskovođa, političar i pisac.
Najslavniji rimski vojskovođa, Cezar je brojnim vojnim pobedama znatno proširio uticaj i vlast Rima. Pobedivši Pompeja u građanskom ratu od 46. pre n. e. zavladao je kao diktator. Njegova diktatura označava kraj vrhovne vladavine senata u Rimu i početak Carstva. Rimska Republika je više od petnaest godina posle Cezarove smrti, 27. pre n. e. i formalno postala Rimsko carstvo.Cezar je poticao iz ugledne patricijske porodice Julijevaca. U doba cara Oktavijana, koji je nasledio Cezara i postao prvi rimski car, u epu Eneida Publije Vergilije Maron veliča Julijevce povezujući ih sa legendarnim trojanskim junakom Enejom.
Cezar je dobio za ono vreme vrhunsko obrazovanje s neizbežnim putovanjem u Grčku gde je učio govorništvo. Bio je nećak vođe populara Gaja Marija. Gaj Marije je 88. pre n. e. započeo građanski rat sa Lucijem Kornelijem Sulom. Marije je umro 86. pre n. e. Godine 84. pre n. e. Cezar se oženio Kornelijom, ćerkom Cine, Marijevog saradnika i narodnog tribuna. Kada je Sula 82. pre n. e. postao apsolutni diktator naredio je Cezaru da se razvede. Ovaj je to odbio i otišao iz Rima. Cezarovi prijatelji su ga savetovali da se ne vraća zbog rizika proskripcije. Molbe rođaka i prijatelja, kako nam prenosi Plutarh, spasile su ga smrti. Cezar se prijavio u rimsku vojsku i otišao u Malu Aziju. Iako mu je Sula formalno oprostio i pomilovao ga, Cezar se nije vraćao u Rim do Suline smrti, 78. pre n. e.
Po povratku u Rim Cezar počinje raditi kao advokat. Na toj funkciji istakao se kao žestok kritičar i protivnik korupcije kod političara. Cezar je putovao na ostrvo Rodos kako bi usavršio retoriku kod slavnog govornika Apolonija Mola. Na putu su ga zarobili gusari. Kada su nameravali zatražiti otkupninu od 20 talenata, Cezar im se nasmejao i rekao da očigledno ne znaju koga su oteli. Na njegov nagovor gusari su zatražili i dobili 50 talenata za Cezarovo puštanje. Za vreme zarobljeništva kod gusara, ponašao se veoma slobodno, čitao im poeѕiju i ako mu ne bi aplaudirali, nazivao bi ih neukim varvarima, učestvovao je u raznim igrama sa gusarima i nije pokazivao nikakav strah prema njima. Čak im je u ali govorio da će ih sve povešati kad ga oslobode. Čim je pušten Cezar je organizovao poteru na moru, zarobio gusare koji su ga oteli i osudio ih na smrt razapinjanjem na krstu.
69. pre n.e. za vreme porođaja umire Cezarova prva žena Kornelija. Iste godine umrla je i Julija, Cezarova tetka. Cezarovi protivnici su ga kritikovali da je Julijina sahrana bio zloupotrebljen u političke svrhe jer Cezar napada proskripcijske zakone iz Sulinog vremena te na taj način povećava svoju političku popularnost. Cezar je iste godine izabran za kvestora i odlazi u Španiju. Po povratku u Rim nastavlja se baviti pravom sve dok 65. pre n.e. ne postaje kurulski edil. Ta funkcija je uključivala regulisanje saobraćaja, trgovine i ostalih svakodnevnih poslova u Rimu. Posebno je zanimljivo da je to uključivalo i organizaciju igara u rimskom cirkusu. Budžet za zabavljanje najširih slojeva ljudi bio je ograničen. Cezar nije štedio na novcu i organizovao je dotad najspektakularniju zabavu za narod. Godina je završila tako da je Cezar bio poznat islavan u narodu , ali sa ličnim dugom od, za ono vreme ogromnih, nekoliko stotina zlatnih talenata.
Godine 63. pre n.e. Cezar postaje pontifex maximus. Ta funkcija je uključivala dobijanje nove kuće Domus Publica, bavljenje pitanjima koji se dotiču rimske religije i, najvažnije za Cezara, oprost svih dugova.
Iste godine Cezar je zajedno sa Markom Licinijem Krasom optužen pred senatom za učešće u zaveri koju je organizovao rimski političar Lucije Sergije Katilina. Petorica Katilininih bliskih saradnika i prijatelja ubijena su bez suđenja. Iako je konzul Marko Tulije Ciceron zatražio smrtnu kaznu za obojicu, Cezar i Kras su oslobođeni.
Cezar je 62. pre n.e. izabran za pretora. Iste se godine razveo od svoje druge žene, Pompeje. 61. pre n.e. Cezar odlazi kao propretor u Španiju, ali tek pošto mu Marko Licinije Kras pozajmljuje novac da iplati poverioce kojima je dugovao ogromnu količinu novca. U Španiji u vojnim osvajanjima stiče veliko bogatstvo. Godine 60. pre n.e. vraća se u Rim i podmiruje sve svoje dugove. Godine 59. pre n.e. Cezar je zajedno sa Pompejom i Krasom sklopio prvi trijumvirat. Cilj ovog sporazuma je bio preuzimanje vlasti u Rimskoj republici iz ruku senata. Pompej je bio najčuveniji rimski general a Kras verovatno najbogatiji Rimljanin. Cezar je imao brojne političke veze, pa je ova podela vlasti bila korisna za sve. Da bi učvrstili savez Pompej se ženi Julijom, Cezarovom jedinom ćerkom. Iako je ovo nesumnjivo bio politički brak, ljubav između Julije i Pompeja bila je obostrana.
Trijumviri su podelili vlast na način da je Cezar dobio Galiju na upravljanje. Godine 58. pre n.e. Cezar je započeo galski rat koji je trajao do 51. pre n.e.. On je 52. pre n.e. potukao Vercingetoriksa u opsadi Alezije, što je dovelo do potpune pobede Rimljana u ratu i pokoravanje tog dela zapadne Evrope. Godine 55. pre n.e. Pompej i Kras su ponovo izabrani za konzule a Cezar za prokonzula na rok od još pet godina. Godine 54. pre n.e. Cezarova ćerka Julija umire za vreme porođaja. Kras je poginuo u ratu sa Partima u bici kod Karaje, 53. pre n.e. Nakon Krasove smrti Pompej i Cezar počinju se međusobno udaljavati u stajalištima, što konačno dovodi i do građanskog rata između njih.
Dok je Cezar još uvek bio u Galiji, Pompej je u Rimu zadobio većinu u senatu. Kada je Cezaru istekao petogodišnji rok prokonzula, 50. pre n.e., Senat ga poziva u Rim. Senat mu naređuje da se pojavi sam u Rimu a da pre toga raspusti vojsku. Cezar je znao da će u Rimu biti bespomoćan ukoliko nema imunitet kao konzul, ili ukoliko nema zaleđe koje mu donosi zapovedništvo nad legijama. Cezar je odbio naredbu Senata i 10. januara 49. pre n.e. prešao sa vojskom reku Rubikon. Na Rubikonu je bila granica sa Italijom i to je označilo početak građanskog rata. Legenda tvrdi da je nakon prelaska Rubikona Cezar rekao Alea iacta est! ( Kocka je bačena ).
Mnogi senatori su pobegli iz Rima jer nisu znali da Cezar ima svega jednu legiju sa sobom. Pompej je imao mnogo veću vojsku i Cezar mu je nudio pregovore i mogućnost da obnove savezništvo. Pompej odbija. Prekretnicu u građanskom ratu donosi bitka kod Farsala, 48. pre n.e. u kojoj Cezar pobeđuje dvostruko brojniju Pompejevu vojsku. Pompej beži u Egipat, a Cezar kreće u poteru.
U Egiptu Cezar nanosi poraz Ptolemeju VIII u bici kod Nila i prepušta upravu nad Egiptom Kleopatri VII. Zatim je pobedio i pontskog kralja Farnaka II u bici kod Zele, 47. pre n.e. Nakon te bitke poslao je senatu čuvenu poruku Veni, vidi, vici! ( Dođoh, videh, pobedih ). U međuvremenu, Pompej je ubijen u Egiptu. Cezar nanosi poraze protivnicima i u bici kod Tapsusa, 46. pre n.e. te Gneju Pompeju, sinu Pompeja Velikog, u bici kod Munde, 45. pre n.e.
46. pre n.e. Cezar je po treći put postao konzul zajedno sa Markom Emilijem Lepidom, a 45. pre n.e. postaje jedini konzul. Na taj način Cezar postaje apsolutni diktator i sva vlast u Rimskom Carstvu je u njegovim rukama. 44. pre n.e. Cezar postaje konzul po peti put, ovaj put zajedno sa Markom Antonijem.
Cezara je pri ulasku u senat ubila grupe senatora u atentatu na Martovske ide 15. marta 44. pre n.e. Zadobio je 23 uboda noževima. Na čelu zavere bili su Marko Junije Brut, Gaj Kasije Longin i Gaj Trebonije. Po predanju, Cezarove poslednje reči upućene Brutu bile su ( nekoliko verzija ):
* Καὶ συ τέκνον? ( grčki, I ti, sine? )
* Tu quoque, Brute, filī mī! ( latinski, Zar i ti, Brute, sine moj! )
* Et tu, Brute? ( latinski, I ti, Brute? )
* Etiam tu, mi fili? (latinski, Zar i ti, moj sine?)
Nakon Cezarovog ubistva stvoren je drugi trijumvirat između Marka Antonija, Oktavijana i Marka Emilija Lepida. Kada su se trijumviri obračunali sa Cezarovim ubicama (svi su ili ubijeni ili počinili samoubistvo) izbio je novi građanski rat između Oktavijana sa jedne i Marka Antonija i Kleopatre VII sa druge strane. Pobedom u pomorskoj bici kod Akcija, 31. pre n.e., Oktavijan je postao samovladar a od 27. pre n.e. i službeno prvi rimski car.
Cezar je posle smrti proglašen božanstvom, a njegovo ime je postalo deo vladarske titule. Cezarevo ime se nalazi u korenu reči Kaiser, ćesar i car.Mnogi ga s razlogom zovu najvećim Rimljaninom, a pouzdano se zna da je više cenio svoje političko delovanje od onog književnog, premda je imao široka književna interesovanja, a bavio se i naučnim radom. Cezarov život važan je za opštu istoriju Rimskog Carstva u njegovom najsudbonosnijem dobu posle smrti Suline kada je stara senatorska Republika bila na izdisaju. Vođa populara Marije bio je Cezarov tetak, pa mnogi smatraju da je upravo zbog toga Cezar i otišao u Marijev demokratski tabor u kojem je Senat s pravom video smrtnog neprijatelja. Sula ga je stoga i osudio na smrt, ali ga je docnije pomilovao. Cezar je brzo napredovao ka svom glavnom cilju — da nasledi umiruću Republiku i preuzme svu vlast. Zadobio je neograničenu diktatorsku i doživotnu tribunsku vlast (tribunicia potestas), a umesto carske krune lovorov venac. Vojnik koji je dvaput prelazio Rajnu i dvaput se iskrcavao na maglovitoj Britaniji hteo je da, kao potomak legendarnog Dardanca Eneje, rodonačelnika u rimskoj istoriji ne naročito istaknutog julijskog roda (gens Iulia), preseli Rim, „glavu sveta" (caput orbis), na mesto gde je bila Prijamova i Enejina Troja, dakle ne na Bosfor kao Konstantin Veliki, nego pred Dardanele. Rimskoj gospodi nije bila po volji ta kombinacija i prinudna seoba, a još manje Cezarova gotovo božanska sila i slava, pa ga je na Martovske ide 44. godine stare ere grupa zaverenika izbola noževima. Tek je Cezarov mladi posinak i naslednik Oktavijan, prozvan Avgust, dovršio njegovo delo i postao, kao „prvak" (princeps), stvarni vladar Rimskog Carstva. Deifikovani Cezar (divus Iulius) trudio se da u tu najveću organizaciju antičkog sveta unese ne samo političko-ekonomske nego i društveno-etičke sadržaje. To su „čovečnost" (humanitas) i „blagost" (clementia), ali u rimskoj redakciji, kakva je bila nepoznata grčkom čoveku. (Dr Milan Budimir & dr Miron Flašar)
